Wat is Haren zonder molens? Niet voor niets beeldt ons gemeentelogo een maal- of bemaalinrichting uit. Alle kernen hebben er één. Alle kernen, behalve – ironisch genoeg – Harenermolen, door sommigen hardnekkig Harendermolen genoemd.
Toch is de naam van het buurtschap tussen Haren en Glimmen niet zo vreemd. Die refereert aan de standerdmolen die hier eind zestiende eeuw is gebouwd. De molen werd rond 1822 gesloopt, waarna de eigenaren in Haren aan de Molenweg een nieuwe bouwden (een stellingmolen, die overigens op 6 januari 1871 afbrandde).
Het enige dat nu nog in Harenermolen aan de molen herinnert – behalve de plaatsnaam – is deze woning.
Het is een zogeheten sarrieshut, het huis van een ambtenaar die moest controleren of de molenbelasting (‘impost op het gemaal’, in het begin van de Tachtigjarige Oorlog ingesteld ter financiering van de strijd tegen Spanje) niet werd ontdoken. De provincie Groningen (‘Staten van Stad en Lande’) benoemde vanaf 1628 bij elke korenmolen zo’n belastinginspecteur, voor wie naast de molen een woning werd gebouwd.
Zo’n beambte werd chercher genoemd, naar het Oudfranse sarchier dat ‘belasten’ betekende, en zijn woning heette een cherchershut. In het Gronings werden deze woorden vervolgens verbasterd tot sarries en sarrieshut.
Ook bij de Harenermolen aan de Hoge Hereweg verrees zo’n cherchershut. Het huisje werd door Bommen Berend vernield. In 1675 werd het vervangen door een nieuw pand, waarschijnlijk het huidige. Het was een dubbele woning. In de ene helft woonde de chercher, in de andere de molenopzichter.
Van de ruim honderd cherchershutten die ooit in de provincie zijn gebouwd, resteren er nog slechts zes. Naast Harenermolen bevinden die zich in Leermens, Oostwold, Uithuizen, Uithuizermeeden en Zandeweer. De sarrieshut in Uithuizen is de enige die nog naast een molen staat. In de overige gevallen is de molen gesloopt – of de sarrieshut.
Ook in de provincie Friesland werden dergelijke chercherswoningen gebouwd. Daar werden ze ook wel kijkershuizen genoemd. In de rest van het land komen ze niet voor.
Het pand in Harenermolen is tegenwoordig een Rijksmonument. Het huis is vrijwel in de oorspronkelijke staat gerestaureerd, en wordt particulier bewoond.
Harry Perton 23 december 2012
Had van een collega die in Haren woont al eens over dit pandje gehoord. Zit er ook nog een gevelsteentje met een provinciewapen in?
Haren in Foto's 23 december 2012
Volgens mij niet. Ik heb het in ieder geval niet gezien. Op zijn website maakt Bob Poppen er ook geen melding van.
In de oorspronkelijke chercherswoning, door Bommen Berend vernietigd, zou wel een gevelsteen gezeten hebben, met het verbasterde “SELVEGERDE” als opschrift (Bunskoeke, p. 7). Ik kan me voorstellen dat de gevelsteen verloren is gegaan en dat in de nieuwe woning geen nieuwe steen is aangebracht maar een beschilderd houten bord. Daarvan is namelijk sprake in het bestek uit 1785 van Gedeputeerde Staten aan de aannemer voor herstelwerkzaamheden van de sarrieshut in Harenermolen:
(bron en transcriptie: B.D. Poppen, Tien bestekken van chercherswoningen 1630-1788, Uithuizen, 2003; zie http://www.bdpoppen.nl/pdf/10_bestekken_sarrieshutten.pdf)