In het blog Dobbe, wiel of kolk? van enige weken geleden beloofde ik nog eens terug te komen op de plas aan het einde van de Grootslaan. Door omstandigheden was het daar nog niet van gekomen. Inmiddels is bij boekhandel Boomker het boekje Buitenhuizen in Haren, wonen op stand van drs. A.C. Timmer weer op voorraad. Het betreft deel 10 uit de Harener Historische Reeks, een uitgave van Boekhandel Boomker i.s.m. Knoop Haren BV (1995). Aan dit boekje is het merendeel van onderstaande ontleend.
De plas was, zoals al gebleken was, inderdaad de vijver van het voormalig buiten Emdaborg, dat later Zorgvrij werd. De Emdaborg lag ter hoogte van het huidige sportcomplex Gorecht. Dit detail van een topografische kaart van Hottinger uit 1792 laat duidelijk de vijver zien.
Popko
Ruim een eeuw eerder, in 1680, wordt in een oorkonde melding gemaakt van de verkoop van het buitenhuis van luitenant Popko Everardi d’Embda. Het huis heeft dan nog geen naam, en wordt in de akte omschreven als “een deftige behuizinge, schuire, hoften, boomen ende alder hander plantagien..neffens de landerijen”. Waarschijnlijk is het niet tot verkoop gekomen, want vijf jaar later, op 26 augustus 1685, werd het huis opnieuw ter verkoop aangeboden, onder de naam ‘Popkenhof’. Rond 1739 wordt het huis afgebroken en verrijst er een nieuw buitenhuis, dat dan pas de naam ‘Emdaborg’ krijgt. In de volksmond wordt het oude huis, dat in akten dus als ‘Popkenhof’ werd aangeduid, ‘Oldenburg’ genoemd, een naam die overigens voor meerdere gesloopte buitenhuizen wordt gebruikt.
Bij de Emdaborg hoorde een ‘hovinge’, een boerderij, die op de zogeheten Beckeringhkaart uit 1781 voor het eerste wordt aangeduid als de ‘Lusthorst’. Op de kaart staat ook deze afbeelding van de Emdaborg:
De tekening laat een typisch symmetrisch herenhuis zien met een uitspringend middengedeelte (het tekenen van perspectief was voor de tekenaar niet eenvoudig) met een trap naar de voordeur. Op de hierboven genoemde en getoonde kaart van Hottinger zijn zowel Emdaborg als Lusthorst vermeld, waarbij zichtbaar is dat de Emdaborg gelegen was op de plek waar nu (nog) de kleedkamers van voetbalvereniging Gorecht staan, en hovinge de Lusthorst op de plaats van de (voormalige) manege aan de Rummerinkhof, terecht ook wel manege De Lusthof genaamd. De toegang tot de Emdaborg was ongeveer waar nu toegang tot het sportpark van vv Gorecht is. Achter het huis lijkt een formele, symmetrische tuin te liggen, en daar weer achter – waar zich nu de gebouwen van het waterleidingbedrijf bevinden – ligt een lang, smal stuk bos waarin de nog bestaande ronde vijver was gesitueerd. Bij grondverzet voor de aanleg van kleedkamers op het sportpark van vv Gorecht werden dan ook muurresten van het voormalig buiten aangetroffen, en nader archeologisch onderzoek leverde meer muurresten, een gemetselde boog en een plavuizen vloer op. Deze resten zijn overigens niet afkomstig van de Emdaborg, maar van het latere buitenhuis Zorgvrij dat op deze plek verrees.
Zorgvrij
De Emdaborg en de Lusthorst waren tussen 1798 en 1812 in het bezit van de rijke koopman Izaäk Busch, die de Emdaborg rond de eeuwwisseling liet slopen en er een nieuw, kleiner buitenhuis liet bouwen, dat ‘Zorgvrij’ werd gedoopt. Hij overleed daar in 1812, waarna zijn erfgenamen de bezittingen in verschillende kavels via een openbare veiling zonder succes te koop aanboden. Achttien jaar later, in 1830, deed Izaäk Busch’ dochter, Titia Gerardina, die getrouwd was met de Harener burgemeester Jacobus van Trojen, een nieuwe poging om het landgoed te verkopen. Ook die veiling slaagde niet, en eind 1832 werd Zorgvrij “op afbraak” te koop aangeboden, inclusief een gietijzeren poort, zonnewijzer en een klokje. Waarschijnlijk werd het buiten in het voorjaar van 1833 daadwerkelijk afgebroken.
Bloedzuigers
Volgens het Integraal Ontwikkelingsplan Dilgt, Hemmen en Essen, 27 juni 2005 (via deze link als pdf te downloaden vanaf de site van de gemeente Haren) verrees op de plaats waar het tuinhuis stond een klein buitenhuis met rieten dak en twee hectare grond eromheen. Midden 19de eeuw behoorde het toe aan de heren J.R. Mulder Oz. en J.G. Nanninga. In het huis bevond zich een depot van bloedzuigers, die werden gekweekt in de vijver waarover dit blog gaat.
Bruggetje
Behalve de al genoemde opgravingen is er niet veel dat aan het verleden herinnert. De namen Emdaborg, Zorgvrij en Lusthorst komen terug in straatnamen in de Stationsbuurt, een relatief nieuwe wijk een stukje ten zuiden van de locatie van het buiten. Verder is slechts een deel van de omgrachting nog aanwezig. Volgens het genoemde ontwikkelingsplan zou er ook nog lange tijd een oude brug die naar de Emdaborg leidde bewaard moeten zijn gebleven, maar ik heb die ondanks langdurig speuren niet kunnen vinden. Ik vermoed dat de brug inmiddels ook is verdwenen. Als iemand me kan aanduiden waar het bruggetje zich bevind, hou ik me van harte aanbevolen.
overgenomen uit Integraal Ontwikkelingsplan Dilgt, Hemmen en Essen (27 juni 2005), p. 53
Wie kijkt op Google Earth ziet dat de huidige kavelstructuur nog behoorlijk overeenkomt met die uit de 18e eeuw.
Nieuwbouwplannen
In de thans ontwikkelde nieuwbouwplannen voor het DHE-gebied wil men inspelen op de voormalige aanwezigheid van de buitenplaatsen Emdaborg en Lusthorst. “De nog rudimentair aanwezige grachtenstelsels en huisplaatsen krijgen binnen het stedenbouwkundig plan nieuwe betekenis en zeggingskracht,” zo belooft het plan.
Ik citeer verder: “De Emdaborg wordt herkenbaar gemaakt door het opnieuw uitgraven c.q. het verbreden van de grachten en door de ontwikkeling van een kloeke bouwmassa, die in maat, schaal en architectuur refereert aan een borg. Deze referentie kan letterlijk worden genomen, maar ook in overdrachtelijke zin worden uitgewerkt. Stoer, eenduidig en alzijdig zijn hierbij sleutelbegrippen. Deze bouwmassa staat vrij in de ruimte en is (ook) op haar omgeving gericht. Het is denkbaar dat op het borgeiland een gebouw wordt ontwikkeld dat royaal wordt omspoeld door ruimte, maar het is evenzeer denkbaar dat een gebouw wordt ontwikkeld dat de contouren van het eiland opzoekt en rond een gemeenschappelijke binnenplaats wordt ontwikkeld.”
De bestaande boerderij Lusthorst wordt volgens het plan het middelpunt van een nieuw, bescheiden ‘borgcomplex’ met dezelfde naam.
